Quechua y Aymara están ligados o mejor dicho pertenecen a una lengua madre llamada Quechumara. De este tronco nacieron dos familias: la familia Jaqi y la familia quechua.
Es una de las más importantes lenguas de América y su verdadero nombre es Runasimi, que significa lengua de seres humanos.
Se calcula su número de hablantes en alrededor de siete millones de personas en América.
El quechua se difundió desde el sur de Colombia hasta el norte de Argentina y el centro de Chile. Sin embargo, dentro del país no logró imponerse como lengua, a pesar de haber estado sometido al dominio inca.
Además de los topónimos más abundantes en el norte, dejó su huella en algunas palabras del mapudungun (mapuche) como los numerales cien y mil: pataka y guaranka.
Saynas kasqa ñawpaq pachapi, iskay apukuna wawqintin: Sintiwan, Tiriqmanawan.
Sumaq sumaqtas allin kawsaypi tiyakusqaku, imatapas yanapanakusqaku, ima mikhuna kaptinpas kuchkamantas aypaykachinakuqku.
Huk punchawñataqsi, ñan puriq qari wayna, tiriqmanapa llantunpi samaykatamusqa nichhu pisipasqa, hinaptinsi Apu tiriqmanaqa umallanpi, sunqun ukullapi hamutasqa:
- Kay churu kankachataqa nuqallaya ama wawqiy rikumullachkaptin mikhurukusaq- nisqa.
Mikhunanña kachkaptinsi, Apu Sinti wawqinqa rimarirpamusqa:
- Wawqichallay Tiriqmana, imanaptinmi sapallaykiri, chay churu kankatari mikhuyta munachanki, manachu nuqamanri mikhuykachiwankiri- nispa.
- Manan, nuqan kankataqa rikukuni, manan qanmanqa quykimanchu- nispas kutichisqa.
Chayllamantas, iskaynin wawqintinqa kachaykunku kamiykanakuyta nichu nichhu qapariywan, chaysi, puriq waynaqa mancharikuspa rikcharirpasqa.
- Imataq kay qapariyri, achachaw iman kanpas, aswanyá ripusaq- nispas utqayllamanña pasapusqa.
Aswansi Tiriqmanaqa piñakuspa wawqintaqa kamiykusqa, rumikunawam ima warakaykusqa, sapa punchawsi awqanakuypi, manan allin kawsaypi tiyasqaku, llaqtankupas, ayllunkupas lliwsi paykuna pura chikniykanakunku.
Kayta uyarispas, mamanchis Apu Wachwallaqa hatunkaray machaqwayta qayaspa nisqa:
- Amaru, qanmi rispayki wawaykunata yuyayninman kutichimunki ama awqanakuypi kawsanankupaq.
Chaysi hatunkaray machaqwayqa chayaspa, iskayninta tiyachispa nisqa:
- Mamaykis Wachwallan nichhu llakisqa tarikun, pay rantinmantan nuqa qamuchkani ama chikninakuspa tiyanaykispaq, allin kawsaypi kanaykispaq.
Manaraq rimaytapas tukuchkaptinsi, Tiriqmanaqa kamiyta kachaykun wawqintaqa, takakunawansi apaykamunraq amaruq qawa qawantaraq.
Hatun machaqwayqa, llakis llakis kutiripusqa Wachwallaman willaq:
- Manan kasumuwankuchu, aswanmi nuqatapas chay Tiriqmana wawayki maqawaytaraq munaykun- nispa.
Chysi, Apu Wachwallaqa phiñakuspa hatunmantaraq rimarirpasqa:
- Qan Amaru mana kasuchikamusqaykimantan hatun mayuman tikrakunki , hinallataq Tiriqmana wawallayta liw aylluntapas nina parawanmi chinkachipusaq; ay quyakusqay sintillay, qaqamanmi puma niraqman kutipunki, huk punchaw kawsarimunaykipaq, lliw llaqtaykipas chaq nik machaypin wañupunqa.
Saynas kasqa, amaruqa hatun karay mayumasi tukupusqa iskay apukunaq chawpintas chhutarirpakuspa wiñaypaq wiñayninpaqsi rakirpasqa, Tiriqmanañaqsi lliw ayllunkunawan kuchka nina paraq chawpinpi wañukapusqa, hinallataqsi Sintiqa qaqaman puma pakakuq hinaman tukukapusqa, ayllunkunañataqsi chaqnik machaykunapis wañukapusqaku.
Kunankamapas Tiriqmana apupin lliw rumikunapas, runaq kurkunpas ninawan kankasqan hinan kachkan, sintipas qaqapi imaynan puma pakakunman hinan kachkan.
Chaymi, Pichirwa llaqtaypi ñawpaq machukuna, kay apukunamanta willakuspanku niwarqaku:
- Aman wawqintin puraqa chikninakunachu, nitaq awqanakunachu, sumaqtan kawsananchis; kanqan huq punchaw Apu sintinchis kawsarimunanpaq, llaqtanchis sapimanta sayarinanpaq, ñan Pachakutiq kutimuchkanña, chaypaqmi lliw kay pachapi runakunaqa ñawpaq yachayninchiskunata, kaqninchiskunata qatarichinanchis, llaqtakunaman mirarichinanchis.- Nispa.
Qillqaq: Wawqiykis Wilman Caichihua Robles
Email. Esta dirección de correo electrónico está siendo protegida contra los robots de spam. Necesita tener JavaScript habilitado para poder verlo.
Mientras que la lengua aymara tiene aquí una función manifiestamente comunicativa, la lengua quechua, hasta donde se ha podido comprobar, se mantiene sólo con propósitos rituales en textos versificados de cantos y danzas vigentes, en sectores rurales den las inmediaciones de Putre y Socoroma. Según Lehnert:
«En el presente el quechua es hablado por algunos ancianos en las áreas de Cupo-Turi y por algunos habitantes en Toconce y Estación San Pedro, como resultado del asentamiento de la mano de obra que vive en ambos sectores de la línea fronteriza, Chile-Bolivia».
Fuente: La Lengua Kunza y sus Textos.Cuadernos de Filología. Antofagasta.